صنعت پتروشیمی در اقتصاد ایران

ایران با در اختیار داشتن بیش از ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر متعارف گاز طبیعی و ۱۵۷ میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت‌خام، از پتانسیل و مزیت نسبی مناسبی برای توسعه صنعت پتروشیمی برخوردار است. توسعه این صنعت و افزایش صادرات محصولات پتروشیمی یکی از راه‌های جلوگیری از ضربه‌پذیری اقتصاد کشور از تحریم درآمد‌های نفت و گاز بوده و منبع ارزآوری محسوب می‌شود.

به‌علاوه، مواد اولیه بسیاری از بخش‌های اقتصاد را محصولات تولیدشده در صنعت پتروشیمی، تشکیل می‌دهند، درنتیجه تولید و صادرات این مواد همواره حائز اهمیت بوده و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

به‌طور کلی صنعت پتروشیمی یکی از ۴ بخش مهم اقتصادی کشور در بین ۷۱ بخش متفاوت است و بر اساس محاسبات مرکز پژوهش‌های مجلس، دریافتی اقتصاد کشور درصورت حذف تولید محصولات پتروشیمی به میزان ۸۸ درصد کاهش می‌یابد. با این وجود اما این صنعت دارای چالش‌ها و معضلاتی است که درصورت عدم‌اصلاح آن می‌تواند آسیب‌های بزرگی را به اقتصاد کشور برساند.

خام‌فروشی در عمده محصولات

به‌جز ۷۴ درصد محصولات پتروشیمی تولیدی در کشور که راهی بازارهای جهانی می‌شوند، ۲۶ درصد دیگر در بازار داخلی به مصرف صنایع تکمیلی می‌رسند. این درحالی است که بازار داخلی همچنان نیازمند بعضی محصولات دیگر است که در پتروشیمی‌ها تولید نشده یا صنایع تکمیلی آن در کشور وجود ندارد؛ به‌طوریکه سالانه حداقل ۴ میلیارد دلار صرف واردات مواد شیمیایی می‌شود.

درنتیجه می‌توان گفت که صنعت پتروشیمی ایران بیشتر به تکمیل زنجیره ارزش سایر کشورها کمک می‌کند و تامین آن بخش از بازار داخل که حداقل ۴ میلیارد دلار ارزش دارد را به سایر کشورها سپرده است. دلیل اصلی این موضوع، تمرکز صنعت پتروشیمی ایران بر خوراک ارزان متان و اتان است که باعث تولید محصولاتی می‌شود که بازار داخل از آن اشباع است و ناگزیر به مسیر صادرات روانه می‌شود.

تمایل به توسعه زنجیره ارزش محصولات در بنگاه‌های پتروشیمی نیز وجود ندارد و به‌عنوان نمونه، ارزش هر تن محصول صادراتی پتروشیمی کشور در سال ۱۳۹۸ معادل ۴۲۴ دلار (کمی بیشتر از یک تن نفت خام) بوده است، اما ارزش هر تن مواد اولیه و میانی وارداتی پتروشیمی به کشور در همان سال معادل ۱۵۳۸ دلار بوده است.

ردپای پتروشیمی در گرانی کالاهای دیگر

عمدتا عرضه محصولات پتروشیمی در بورس صورت می‌گیرد و عموم پتروشیمی‌ها موظف به عرضه محصولات خود در بورس هستند و قیمت‌ها نیز به‌روز تعیین و اعلام می‌شود و تمامی کارخانه‌های تولید نیازمند این محصولات می‌توانند براساس سهمیه بورسی مصوب خود و اخذ حواله ماهانه و هفتگی از سامانه بورس اقدام کنند. از آنجا که قیمت محصولات پتروشیمی متاثر از قیمت نفت در بازارهای جهانی و البته متاثر از نرخ دلار است، نوسانات نرخ ارز باعث نوسان در نرخ محصولات پتروشیمی است؛ همین موضوع باعث شده نرخ عرضه مواداولیه در سال‌ ۹۹ دچار نوسانات شدید و درنتیجه آسیب جدی به صنایع دیگر شود.

یکی از عارضه‌های جدی در این واقعه، شکل‌گیری بازار سیاه و سودجویی در فرآیندهای تامین و عرضه مواد اولیه است که نتیجه آن افزایش بی‌رویه در قیمت محصولات و نهایتا فشار به تولیدکننده و افت توان تولید در محصولات پایین‌دستی است.

محصولات پتروشیمی ۴ برابر تورم گران شده‌اند

محصولات پتروشیمی ماده اولیه بسیاری از صنایع مانند صنایع غذایی، پلاستیک و... هستند که در تعیین قیمت محصولات آنها تاثیرگذارند. درچند ماه اخیر بسیاری از انجمن‌های صنایع مختلف کشور اعلام کرده‌اند گرانی محصولات پتروشیمی فشار اقتصادی را بر آنها دوچندان کرده است. به همین منظور بد نیست به قیمت و تغییرات قیمتی محصولات پتروشیمی در یک‌سال اخیر نگاهی داشته باشیم.

براساس آمار‌ها ۲۵ محصول مورد بررسی «فرهیختگان» به‌طور میانگین ۱۶۳ درصد رشد قیمتی را در یک‌سال اخیر تجربه کرده‌اند که چهار برابر تورم سالانه کشور در روز‌های منتهی به بهمن ۹۹ است. اکریلونیتریل بوتادین استارین ۰۱۵۷W۲۹۰۱، پلی‌وینیل کلراید S۵۷ و پلی‌وینیل کلراید E۶۶۴۴ محصولاتی هستند که به ترتیب با ۲۲۶، ۲۰۸ و ۲۰۵ درصد بالاترین تغییرات قیمتی را نشان می‌دهند. همچنین محصولات پلی‌وینیل کلراید S۷۰، پلی‌وینیل کلراید E۶۸۳۴، پلی‌وینیل کلراید S۶۵، استایرن بوتادین رابر روشن ۱۵۰۲، استایرن بوتادین رابر تیره ۱۵۰۰، پلی‌اتیلن سبک فیلم LFI ۲۱۱۹ با افزایش قیمت ۱۸۷ تا ۲۰۰ درصدی در رتبه‌های بعدی قرار دارند. کمترین تغییر قیمت را هم محصولات پلی‌اتیلن سنگین اکستروژن EX۳ با ۱۲۸، پلی‌اتیلن ترفتالات بطری BG۷۶۰N با ۱۰۲ و پلی‌اتیلن ترفتالات بطری BG۷۸۰N با ۹۸ درصد رشد داشته‌اند.