تهران- ایرنا- در آستانه نخستین سالگرد خروج پیمان‎شکنانه آمریکا از برجام که سرآغاز اعمال تحریم‎های این کشور علیه ایران، به‎ویژه در قالب تحریم‎های ثانویه بود، قرار گرفته‎ایم. هم‎زمان دوره فرصت (grace period) معافیت هشت کشور از خرید نفت ایران روزهای پایانی خود را سپری می‎کند و تمدید این دوره منتفی اعلام شده است.

روزنامه شرق در سرمقاله امروز به قلم غلامرضا نظربلند تحلیلگر نوشت: اینکه کشور در این یک سال پر از تضییقات چگونه اداره شده و به‎ویژه، مدیریت تحریم‎ها تا این جای کار چه کارنامه‎ای از خود به جا گذاشته، موضوع به غایت مهمی است که باید در نظر قرار گیرد؛ تا جایی‎که مربوط به دولت است، هرچند معیشت مردم تاکنون تأمین و نیازهای اولیه آنها از قبیل خورد و خوراک و دارو و درمان کم‌و‌بیش مرتفع شده است، اما قطعا بهتر و با هزینه‎ای کمتر هم امکان انجام آن وجود داشت.

مهم‎ترین سنجه ما در این داوری تصمیم دولت در اعلام دلار چهارهزارو 200 تومانی به عنوان تنها نرخ مورد قبول ارز مرجع در اطلاعیه مورخ 21 فروردین 97 یعنی چند هفته پیش از خروج آمریکا از برجام است. با وجودی‎که به این تصمیم دولت انتقادهای زیادی وارد شده است، اما از نظر نگارنده آنچه در وهله نخست ایراد دارد نه اصل تصمیم که نحوه اجرای آن است. تخصیص ارز به نرخ مزبور نه تنها نتوانست تلاطمات افسارگسیخته را از بازار دور کند و جلوی تداوم چندبرابرشدن قیمت ارز ظرف فقط چند ماه را بگیرد، بلکه حتی موجب چند‌نرخی‌شدن آن و از آن بدتر، تشدید رانت ارزی و فرار سرمایه شد. شاهد مثال آنکه هم اینک گفته می‌شود فقط یک قلم 14 میلیارد دلار کالایی که باید با دلار چهارهزارو 200 تومانی تأمین می‎شد، با ارز نیمایی که حدودا دو برابر این مبلغ است خرید و فروش می‎شود؛ ادعایی که دولت دوازدهم نه آن را تکذیب و نه شفاف‌سازی کرده است.

در چرایی ناکامی مسئولان اجرائی کشور در مدیریت بهینه تأمین و توزیع کالاهای اساسی دلایل زیادی از جمله ساختار معیوب و ناکارآمد دیوان‌سالاری کشور به‌ویژه ناظر به سامانه تأمین و توزیع کالاها و خدمات، تا فساد دامن‌گیر و راه‌اندازی ناقص و معیوب دولت الکترونیک و از این قبیل می‎توان برشمرد که بحث دیگری است. موضوع دیگری که با خروج آمریکا از برجام ارتباط مستقیم دارد و در این بازه زمانی بسیار بحث‎انگیز بود، راجع بر راه‎اندازی کانال ویژه مالی ازسوی کشورهای اروپایی امضاکننده برجام است که تاکنون باوجود وعده و وعیدهای اروپایی‌ها به نتیجه ملموسی نرسیده است.

سومین تحول عمده در این فاصله زمانی ناظر بر اعلام سپاه پاسداران به‎عنوان سازمان «تروریستی» ازسوی آمریکا و بالاخره چهارمین و تازه‌ترین آن، مربوط به تصمیم دولت ترامپ مبنی‌بر تمدیدنکردن دوره فرصت معافیت کشورهای هشت‌گانه از خرید نفت ایران است.‌رویدادها و تحولات سپهر اقتصاد و سیاست داخلی در یک‌ساله اخیر نوعا تحت‌الشعاع رویکرد آمریکا در برابر ایران قرار داشته است. این رویکرد فقط به حربه «تنبیهی» (یا همان «چماق» موضوع سیاست هویج و چماق) راهبرد موسوم به «قدرت اجبار»، دست یازیده و به این ترتیب، برای تهران مطلقا انتخابی باقی نگذاشته است.

این را که راه برون‎رفت از بن‌بست ناشی از سیاست تغییر در رفتار ایران و راهبرد اعمال فشار حداکثری روی آن چیست، شاید فقط بتوان در تخلیه فشارها سراغ گرفت؛ به‌گونه‎ای که آسیب‎پذیری‎ها را به حداقل ممکن کاهش دهد. تحقق این مهم در گرو «تاب‌آوری» است. بحث تاب‌آوری را قبلا در چندین یادداشت پیش کشیدیم و از محیط‌بودن آن بر مقاومت و اقتصاد مقاومتی سخن گفتیم و از آن به‎عنوان نسخه شفابخش در مقابله با تحریم‎ها یاد کردیم. تاب‎آوری صرفا صبغه اقتصادی ندارد؛ چراکه رابطه تنگاتنگ با حکمرانی دارد و حکمرانی خوب (good governance)، گرانیگاه آن است؛ به عبارتی، در اینجا تنیدگی سپهر سیاست و اقتصاد به نوعی است که اگر حکمرانی خوب در کار نباشد، اقتصاد هم نمی‎تواند تاب بیاورد و متقابلا بازوی توانمندی برای حکمرانی خوب به حساب نمی‎آید.

تاب‎آوری بر پایه وفاق ملی استوار است و این محقق نخواهد شد مگر آنکه شکاف دولت- ملت از میان برود و هر یک پشتوانه دیگری قرار گیرد. این است که باید از همه استعدادها و توانمندی‎های ملی، سرمایه‎های اجتماعی و منابع انسانی بهره گرفته شود و ظرفیت هر ایرانی که دل در گرو مام میهن دارد، فارغ از اینکه در چه نقطه‎ای از عالم قرار دارد، به حساب آید. تاب‎آوری ایجاب می‎کند نظام یکپارچه مقابله با تحریم‎ها را تدبیر کنیم. مگر نه این است که آمریکا مرکزیتی برای اعمال تحریم علیه ایران راه‎اندازی کرده است و مسئولی برای آن برگزیده و همه امور مربوط به آن از جمله مناسبات مالی را تحت نظر و هماهنگی او درآورده است؟ چرا در کشور ما تا این حد درباره مدیریت تحریم‎ها پراکنده‎کاری و پراکنده‎گویی موجود است؟

باید بپذیریم تحریم‎ها سنگین و رو به تعمیق و گسترش‎اند. باید پذیرفت هدف اولیه آن، به ورطه ورشکستگی‌کشاندن دولت و هدف غایی آن تلاشی کیان کشور است. «تغییر رفتار» که لقلقه زبان مشاور امنیتی و وزیر خارجه اطلاعاتی ترامپ شده، از چه مقوله‎ای است؟ جداکردن حکومت از مردم و غیرقانونی‌خواندن مسئولان کشور که پمپئو در مصاحبه مطبوعاتی روز دوشنبه گذشته به آن تصریح کرد، اگر اسم رمز تلاش واشنگتن برای فروپاشی ایران نیست، پس چیست؟

به صفررساندن صادرات نفت ایران اگر به معنای قطع منابع مالی تأمین احتیاجات اولیه عامه مردم مانند غذا و دارو که از مصادیق جنایت علیه بشریت است، نیست، پس چیست؟ جمله «ایران بزرگ است، باید کوچک شود» کوندولیزا رایس، وزیر خارجه جورج بوش پسر، در زمانی که به‎عنوان یک راهبردشناس (استراتژیست) قلم می‌زد و سخن می‌راند، را که از یاد نبرده‌ایم. کشور با بزرگ‌ترین چالش خود در چند دهه گذشته و یکی از بزرگ‌ترین چالش‎های خود در دو سده گذشته روبه‌روست. باید از این دوره وانفسا به‌سلامت عبور کرد. این مهم در گرو سه مؤلفه «تاب‌آوری حداکثری به منظور آسیب‎پذیری حداقلی»، «بازدارندگی» و «تعامل سازنده با همسایگان و بازیگران» است.

تا آنجا که به مؤلفه نخست برمی‎گردد، اشاراتی در متن داشتیم به این معنا که باید با تجمیع همه امکانات سخت‎افزاری و نرم‎افزاری کشور و مردم در همه رشته‎ها و زمینه‎ها، ضمن جبران مافات ناشی از کاهش منابع درآمد ارزی ناشی از تحریم‎ها از محل صرفه‎جویی در هزینه‎ها و مدیریت یارانه‎های پنهان و پیدا و بهینه‎سازی الگوی مصرف، به‌ویژه مصرف سوخت و جلوگیری از قاچاق و نیز تجهیز منابع درآمدی جدید از جمله از طریق پرکردن حفره‌های بودجه‎ای و جلوگیری از طفره‌های مالیاتی و ایجاد درآمدزایی‎های جدید مانند اخذ مالیات از عواید سرمایه‌ای، تاب‌آوری کشور را بیشینه و میزان آسیب‌پذیری را کمینه کنیم. مقصود ما از بازدارندگی، پرهزینه‌کردن استفاده بیش‌ازپیش آمریکا از سلاح مالی و اسرائیل از نیروی نظامی است.

باید به موازات نشان‌دادن خویشتن‌داری از خود در برابر هرگونه وسوسه و تحریک طرف مقابل، تیم راست افراطی کاخ سفید را در استفاده از قدرت اجبار ناتوان و ناامید کرد و بالاخره آنچه به مؤلفه سوم مربوط می‎شود، ناظر بر تحکیم روابط با همسایگان دوست و بازیگران جهانی به‌ویژه کشورهای باقی‌مانده در برجام است. باید آمریکا را از اجماع‌سازی علیه ایران بازداشت و کارت بازی با برجام را از آن ستاند؛ ضمن آنکه با اتخاذ تدابیر و اقدامات دوجانبه و چندجانبه مانند ایجاد پیمان‎های پولی و به خرج‌دادن ابتکار عمل در مراودات تجاری و مناسبات مالی از نقش دلار فروکاست و در جهت تأمین نیازهای عمومی مردم به طور مطلوب، گام‎های بلند برداشت. تلاش در جهت تنش‌زدایی از روابط با همسایگان غیردوست را هم نباید از نظر دور داشت، هر چند با مشکلاتی همراه است. مجموعه تدابیر و اقدامات پیش‌گفته می‌تواند هیئت حاکمه آمریکا را وادارد تا به بازنگری در رویکرد و راهبرد خود بیندیشد.